Nûredîn Zaza bütün bu aktivistliğinin ve siyasal kimliğinin yanında edebiyatı hiçbir zaman ikinci plana atmamış ve daha gençlik yıllarından itibaren öyküleriyle Hawar dergisinde görünmüştür
Nûredîn Zaza bütün bu aktivistliğinin ve siyasal kimliğinin yanında edebiyatı hiçbir zaman ikinci plana atmamış ve daha gençlik yıllarından itibaren öyküleriyle Hawar dergisinde görünmüştür.
Öyküleri 1995 yılında Fırat Ceweri tarafından derlenip bir araya getirildi ve çok iyi bir önsözle Keskesor adıyla Nûdem Yayınları arasından yayımlandı. Yakın zamanda ise aynı öyküler bu defa Lis Yayınları’nca Gûlê adıyla yayımlandı. Hatıraları ise, el yazmaları okunarak ilk defa Avesta Yayınları’nca geçtiğimiz günlerde Bîranîn adıyla okuyucuya sunuldu. Diğer yandan Pêrî Yayınları ise yıllar önce onun Bir Kürt Olarak Yaşamım adlı eserini Türkçe yayımlamıştı.
Celadet Bedirhan, Zaza için Kürtlerin Çehov’u diyordu. Gerçekten de öyküleri okuduğunuzda bu isim sürekli kafanızda dönüp dolaşır. Öykülerin kısalığı, derdini iyi anlatması, kullandığı dilin basitliği ama çarpıcılığı ve şiirselliği, yazdığı döneme göre çok ilerde öyküler olması Nûredîn Zaza’yı bir öykücü olarak da çok önemli kılmaktadır. Kimi öyküler biyografik özellikler taşırken kimi öyküler Kürtlerin gündelik yaşamlarında karşılaştıkları zorlukları, özlemi, karşılıksız aşkları, törelerin acımasızlığını anlatır. Romantik başkaldırışlar ise bütün öykülerde kendini gösterir.
‘Sürgün her yerde yalnızdır’
Keskesor’daki bir öykü dışındaki bütün öyküler 1941-42 yılları arasında yani daha Nûredîn Zaza yirmi iki-yirmi üç yaşlarındayken yayımlanmıştır. (Yakın zamana kadar bile Kürt edebiyatı yoktur diyenlerin dikkatine. 1941-42 yıllarında Kürtçe yazılmış modern ve dünya standartlarında öykülerden söz ediyoruz!)
Nûredîn Zaza’nın ilk öyküsü Xurşîd (Hurşit) Hawar’ın 27. sayısında yer alır. Masalsı bir havada ilerleyen bu öykü Hurşit’in evlat sevgisinin giderek vatan sevgisine dönüşmesini çarpıcı bir anlatımla okuyucuya sunar. Yine aynı yılda yazılmış ve Kürtçeye bir uyarlama olan Derketî ise sürgünlüğün acısını, özlemini ve her yerde yalnızlığını, kırgınlığını vurgular. Bu bir öykü olmaktan öte bir denemedir. Ve bu denemenin anahtar cümlesi ise “Sürgün, her yerde yalnızdır”
Gulê ise kuşkusuz Zaza’nın en çarpıcı öykülerinin başında gelir. Bu kısa öyküde kadının sorunlarından tutun da, kahramanlık imgelerine kadar, oradan feodalitenin çıkmazlarından bir eşkıyanın, günah çıkarıp ülkesini savunmaya karar vermesine kadar birçok dert öykü estetiği göz ardı edilmeden işlenir. Qoçoyê Pola nam salmış bir eşkıyadır. İşlediği birçok suç, boynunda asılı duran birçok günahı vardır. Ancak ülkesinin işgal edilmesi karşısında sessiz durmaz ve eşkıyalıktan vazgeçip köylüleri ayaklandırmaya başlar. Tam da burada Gulê girer devreye. Gulê zorla evlendirilmiş ve daha sonrasında ise kocasını öldürmüş, Qoço’ya olan aşkından dolayı onun peşi sıra dağ dağ dolaşmış, aşık bir kadındır. Ancak bütün köylüler ona kötü gözle bakmakta ve onu dışlamaktadır. Gulê de ülkesini savunmak istediğinde yine dışlanır, yine hakarete uğrar. Ancak kimsenin yapamadığını Gulê yapar ve düşman komutanını kadınlığını kullanarak öldürmeyi başarır. Fakat bunu bilmeyen ve ihanete uğradığını düşünen Qoço tarafından da öldürülür. Bu öykü her yönüyle alegoriktir. Bu kısa öyküdeki bütün kişiler ciddi bir kırılmadan sonra dönüşüme uğrarlar. Bu kırılmanın temel imgesi yurt sevgisidir. Qoço eşkıyalıktan önderliğe, Gulê kirlenmiş ve dışlanmış kadınlığından, kahramanlığa doğru evrilir.
Stêrk (Yıldız) öyküsü ise bir çobanın, ağasının kızına aşık olmasını ama bunu bir türlü dillendirememesini çobanın gözünden ve iç dünyasındaki çalkantılar ön plana konularak anlatılır. Stêrk oldukça başarılı gözlemlerin olduğu, çobanın dünyasının son derece iyi tasvir edildiği bir öyküdür.
Kitaba adını veren Keskesor (Gökkuşağı) öyküsü ise Nûredin Zaza’nın hayatından derin izler taşır. Birinci tekil kişinin ağzından anlatılan bu öykü bir isyanın önce başarılı olmasını daha sonra da yenilginin yüz göstermesini bir çocuğun gözünden anlatır.
Kitaptaki diğer öyküleri ise şöyle sıralayabiliriz: Perîşanî, Hevîna Perîxanê, Xatûn an Piling, Dê an Xûşk ve 1965 yılında yazdığı Şerê Mêşa...
Öyküler naif bir anlatıma sahip olmalarına rağmen eskimeyen dertleri anlatır. Sade, anlaşılır ve bugün bile herhangi bir kişinin kolaylıkla anlayabileceğini bir dille yazılmış. Fransız edebiyatının ve romantik akımın etkileri bu öykülerde apaçık görülürken işlediği konuların Kürtlerin gündelik yaşamından olması, öykülerin ruhunun hiç de yabancı olmaması onu özgün kılar. Bu anlamda Nûredîn Zaza, Hawar ekolü ve günümüz modern Kürt edebiyatı arasında bir köprü işlevi görmektedir.
Sürgün
Ülkesini terk etti ve dünyaya açıldı. Tanrı sürgünlere rehberlik etsin!
İnsanların arasından geçtim, bana baktılar, ben de onlara; ama birbirimizi tanımıyorduk.
Sürgün her yerde yalnızdır!
Güneş batarken ve vadi yarıklarından dumanlar yükselirken, kendi kendime soruyordum:
“Akşamları evine dönen, ailesiyle birlikte olan kişi ne kadar mutludur”
Sürgün her yerde yalnızdır!
Rüzgarın önüne kattığı bu akşamlar nereye gidiyor? Rüzgar beni de önüne katıp savuruyor habersiz, keyfince beni de alıp götürüyor.
Sürgün her yerde yalnızdır!
Bu gövermiş ağaçlar ve yeni açılmış çiçekler çok güzel; fakat bunlar ülkemin ağaçları ve çiçekleri değil: bana hiçbir şey anlatmıyorlar.
Sürgün her yerde yalnızdır!
Bu ırmak kırık bir kalple ovada akmakta; fakat şırıltısı çocukluğumda duyduğum ülkemin ırmaklarını andırmıyor. Irmak bana hiçbir şey anlatmıyor.
Sürgün her yerde yalnızdır.
Kitaptan
(Kürtçeden çeviri: Abidin Parıltı)
* KESKESOR
Nûdem Yayınları, 1995, 58 sayfa.
* GUL
Lis Yayınları, 2007,
80 sayfa.
* BİRANİN
Avesta Yayınları, 2008, 144 sayfa.
* BİR KÜRT OLARAK YAŞAMIM
Pêrî Yayınları, 2000, 280 sayfa.
****
Çehovê Kurdan : Nûredîn Zaza[1]
Abidin Parıltı
Werger ji tirkî: Şerif Derince
Nûredîn Zaza şexsekî taybet e ku xebatên gelek hêja kirine di warê
edebiyat û sîyaseta Kurdan de. Hêj xortaniya xwe de mecbûr maye ku
ji welatê xwe dûr bikeve û di hemû jiyana xwe de bi êşa sirgûniyê
şewitiye. Ew jî, wek kesayetiyên din ên hêja Celadet Bedîrxan,
Memdûh Şevket Beg û rewşenbîr û aktivîstên ekola Hawarê ku hemûyan
kul û kesera erd û esmanên pîr û kalan kêşane, bûye xweyî heman
çarenûsê û li welatên kal û bavan dûr miriye. Nûredîn Zaza ji ber
sedemên qedexe û zordariyan mecbûr maye ku bêwarbûnê bike wek
tercîhek ji xwe re. Di sala 1919an de li navçeya Madenê, li Elazîzê
hatiye dinyayê, paşî ligel birayê xwe Dr. Nafîz reviye Sûriyê, di
destpêka salên xwe yên bîstan de yekem çîrokên xwe di kovara Hawarê
de weşandine. Piştî destpêka şerê cîhanê yê duyem, li Swîsrê li
Zanîngeha Lozanê xwendina xwe ya bilind xelas kiriye. Dû re jî,
Komeleya Xwendekarên Kurd ên Ewrupayê saz kiriye û di bin banê vê
saziyê de wekî aktivîstekî pêşeng xebaten xwe meşandine. Piştî çend
salan, li Sûriyê partiyek saz kiriye û piştî sazkirina partiyê
hatiye girtin. Piştî van salan, hem li Sûriyê hem jî li Irak, Ûrdûn
û Lûbnanê gelek caran hatiye girtin û hepskirin. Di sala 1969an de
careke din vegeriyaye Lozanê û di warê ziman û çanda kurdî de
xebatên girîng afirandine, di Enstitûya Kurdî ya Parîsê de cih
girtiye û salek beriya ku biçe ser dilovaniya xwe Mem û Zîn’a Ahmedê
Xanî wergerandiye zimanê fransizî. Berhema wî ya bi navê “Bir Kürt
Olarak Yaşamım (Jiyanek Wekî Kurdekî) bo tirkî hatiye wergerandin û
gelek deng aniye li Ewrupayê, lê di sala 1988an de ketiye êşa
penceşêrê û berî ku erdên ku li ser hatiye dinyayê bibîne, çavên xwe
girtine.Nûredîn Zaza ligel hemu aktivîzm û nasnava xwe ya sîyasî, tu car edebiyat nehêliştiye paşî û hêj salên xwe yên xortaniyê di rûpelên Hawarê de xwe bi çîrokên xwe pêş daye.
Çîrokên wî di sala 1995an de ji aliyê Firaw Cewerî ve hatine berhevkirin û bi pêşgotineke têr û tejî bi navê Keskesor ji nav weşanên Nûdem’ê çap bûne. Di van salên dawî de jî heman çîrok ji aliyê weşanxaneya Lîs’ê bi navê Gûlê hatin weşandin. Bîranînên wî jî bî xwendina destxetên wî bixwe di van rojên derbasbûyî de ji aliyê weşanxaneya Avesta’yê bo xwendevanan [bi navê Bîranîn] hatin pêşkêşkirin. Ji aliyekê din, weşanên Pêrî çend sal berî berhama wî bi navê “Bir Kürt Olarak Yaşamım (Jiyanek Wekî Kurdekî) bi tirkî weşandibû. Celadet Bedîrxan, Nûredîn Zaza wekî Çehov’ê Kurdan bi nav dikir. Bi rastî jî, wexta ku hûn çîrokên wî dixwînîn ev nav her tim di hiş û mejiyê we de tê û diçe. Kurtbûna çîrokan, baş derbirîna kul û derdê xwe, rewanbûn, lê kartêkerî û honraweyiya zimanê tê bikaranîn û pêşdabûne li gorî dema xwe, Nûredîn Zaza wek çîroknûsek gelek girîng dike. Hinek çîrok taybetiyên biyografîk dihewînîn di nav xwe de û hinekên din jî dijwarî, keser, evînên bêgerew û stemkariya toreyan ku kurd di jiyanên xwe yên rojane de rû bi rû tên vedibêjin. Serhildanên romantîk jî di hemu çîrokan de xwe pê dihesînin.
“Derketî li her derê bi tenê ye”
Ji xeynî çîrokên di Keskesor’ê de hatine weşandin, hemu çîrokên din di navbera 1941-42an de, bi gotineke din wexta ku Nûredîn Zaza hêj 22-23 salî bû hatine weşandin. (Ji bo kesên ku heta van salên dawî digotin edebiyata kurdî tune. Em behsa çîrokên modern û di standarda cîhanê de di salên 1941-4an de bi kurdî hatine nivîsandin dikin!)
Yekem çîroka Nûredîn Zaza, Xurşîd di hejmara 27emîn a Hawar’ê de cih digire. Ev çîroka ku bi şêwazeke çîrokî pêş dikeve, evîna Xurşîd a bo weledê wî, çawa vediguhese evîna welat bi vegotineke tesîrker pêşkêşî xwendevanan dike. Dîsa adeptasyona Derketî ku di heman salê de hatiye nivîsandin, dêhn dikêşîne li ser kul û kesera sirgûniyê û li hemu derê tenêbûn û dilgiraniya wê rewşê. Ev nivîs, ji çîrokekê wêdetir ceribandinek e. Û hevoka herî girîng a vê ceribandinê ev e: “Sirgûn li hemu derê tenê ye. ”
Gûlê jî bê gûman yek ji çîrokên Nûredîn Zaza yên sereke ye. Di vê çîroka kurt de, ji pirsgirêkên jinê bigirin heta hêmanên qehremaniyê, ji koreriyên feodalîzmê ta biryargirtina eşkiyayekî ku gunhên xwe ji xwe weşandine ji bo parastina welatê xwe, gelek derd beyî ku estetîzma çîrokê bê piştguhkirin tên hûnandin. Qoçoyê Pola eşkiyayekî navûbang e. Birrek sûcên wî, qederek gunhên wî yên li ser stûyê wî hilawistî hene. Lê, li ber dagirbûna welatê xwe bêdeng namîne û dev ji eşkiyatiyê berdide û gundiyan teşvîkê serhildanê dike. Tam li vir Gûlê derdikeve pêşiya me. Gûlê jineke aşiq e ku bi dara zorê hatiye zevicandin û pey re mêrê xwe kuştiye, ji ber evîna wê ya bo Qoço li dû wî çiya bi çiya geriyaye. Lê, hemu gundî bi çavên xerab li wê dinihêrin û li derveyî civaka xwe dihêlin. Wexta ku Gûlê jî dixwaze welatê xwe biparêze, dîsa tê derkirin, dîsa tê heramkirin. Lê belê tiştê ku tu kes nikare bike, Gûlê dike û qumandarê dijmin bi bikaranîna jinitiya xwe dikuje. Lê belê, ji ber ku haya Qoço ji vê yekê tune, wesa difikire ku Gûlê xayîntî kiriye wî û Gûlê dikuje. Ev çîrok ji hemu aliyan ve alegorîk e. Hemu lehengên vê çîrokê piştî şkestineke berbiçav ji veguherînekê derbas dibin. Hêmaya bingehîn a vê şkestinê evîna welat e. Qoço ji eşkiyatiyê dibe serok, Gûlê ji jinitiyeke qirêj û heram vediguhere qehremaniyê.
Stêrk çîroka evîna şivanekî ye ku dikeve evîna keça axayê xwe û vê yekî jî nikare bîne zimên. Nebilêvkirina evîna şivanê ya bo evîndara xwe ji çavên şivan ligel çûnûhatinên hundirê wî tên vegotin. Stêrk çîrokeke serkeftî ye ku di nav xwe de çavdêriyên gelek serfiraz dihewîne û jiyana şivan bi hûnereke hostatî tê şayesandin.
Çîroka Keskesor jî ku navê xwe daye kitêbê, ji jiyana Nûredîn Zaza şopên kûr û dûr dihebîne. Ev çîroka ku ji devê kesê yekem hatiye nivîsandin, ji çavên zarokekî çawa serhildanek ewil serketiye û dû re jî têkçûn çawa hêdî hêdî dest pê kiriye tîne zimên. Çîrokên din ên kitêbê ev in: Perîşanî, Hevîna Perîxanê, Xatûn an Piling, Dê an Xûşk û Şerê Mêşa ku di sala 1965an de nivîsandiye...
Her çiqas ev çîrok xweyî vegotineke naîf jî bin kul û keserên ku tu car kevn nabin bilêv dikin. Bi zimanekî fambar û rewan hatine nivîsandin ku îro jî kesek bi rehetî dikare wan bixwîne û fêm bike. Çîrok resen in ji ber ku, ji aliyekê tesîra edebiyata fransizî û ekola romantîk di van çîrokan de bi aşkereyî tên dîtin û ji aliyekê din ve jî mijar ji jiyana rojane ya kurdan tê û hest û pêjnên çîrokan qet ne bîyanî ne. Bi vê yekê jî, Nûredîn Zaza di navbera ekola Hawarê û edebiyata kurdî ya nûjen de rola pirekê dilîze.
Terka welatê xwe da û kete dinyayê. Xwede rêberiya derketiyan bike! Ez di nava miletan re derbas bûm, li min nihêrin, min li wan nihêrt; lê me hevdu nas nekir.
Derketî li her derê bi tenê ye!
Gava roj diçû ava û ji xircikên newalan dû û dûman radibûn; min ji xwe re digot: “Çiqas bextiyar e ew mirov ê ku êvaran vedigere mala xwe û di nava zar û zêçên xwe de rûdîne.”
Derketî li her derê bi tenê ye! Bi ku de diçin ew ewrên ku ba wan dide ber xwe? Ba min jî wekî wan dide ber xwe û bê hemdê min, bi kêfa xwe min dajo.
Derketî li her derê bi tenê ye!
